Δεν είναι όλες οι γειτονιές ίδιες. Κάποιες κουβαλούν ψυχές. Κι άλλες, ένα όνομα που γράφτηκε με ιδρώτα και καρδιά.

Στην καρδιά της Αθήνας, ανάμεσα σε πολύχρωμα γκράφιτι, παλιές πολυκατοικίες και το άρωμα του γιασεμιού στις αυλές, υπάρχει μια γειτονιά που ποτέ δεν υπήρξε “απλώς ένας τόπος”. Τα Εξάρχεια – άλλοτε Πινακωτά – δεν γεννήθηκαν από κάποιο αστικό σχέδιο. Γεννήθηκαν από τον μόχθο και τη γενναιοδωρία ενός φτωχού Ηπειρώτη, του Βασίλειου Εξάρχου.

Από τη Σταρίτσιανη στην Αθήνα

Ο Έξαρχος γεννήθηκε στη Σταρίτσιανη της Κόνιτσας (σημερινή Πουρνιά), στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Παιδί φτωχό, ακολούθησε τα μπουλούκια των μαστόρων, μέχρι που κατέβηκε στην ελεύθερη Αθήνα. Εργάστηκε σε μπακάλικα, στερήθηκε, δούλεψε σκληρά και τελικά απέκτησε ένα μικρό παντοπωλείο στην οδό Θεμιστοκλέους, στη συνοικία Πινακωτά, που αργότερα έγινε γνωστή ως Εξάρχεια.

Δεν είχε δικά του παιδιά, αλλά είχε την ψυχή να αγκαλιάσει δεκάδες. Το παντοπωλείο του έγινε στέκι ηπειρωτών φοιτητών. Μοιραζόταν με αυτούς συμβουλές, φαγητό, ακόμα και χρήματα.

Το κληροδότημα του μέλλοντος

Στις 17 Μαρτίου 1899, συνέταξε την ιδιόχειρη διαθήκη του: όλη του η περιουσία να δοθεί στο χωριό του. Όταν πέθανε στις 14 Ιουλίου 1910, το Πρωτοδικείο Αθηνών με την απόφαση 5226/1900 επικύρωσε τη διαθήκη. Έτσι, η Πουρνιά έγινε ιδιοκτήτης των ακινήτων του στην Αθήνα – και μαζί, οικονομικά αυτάρκης.

Χάρη στα έσοδα του κληροδοτήματος, το χωριό απέκτησε σχολεία, δρόμους, καλντερίμια, βοήθεια για άπορους και ασθενείς. Ένα σχολείο στην πλατεία του χωριού στέκει ακόμα σαν μνημείο της γενναιοδωρίας του.

Και στην Αθήνα; Το 1969, η Διαχειριστική Επιτροπή του κληροδοτήματος πήρε δάνειο και έκτισε νέο κτήριο. Το 1972, τα ερείπια του παντοπωλείου του Έξαρχου έγιναν ξενοδοχείο με δύο μαγαζιά. Ο τόπος άλλαξε, αλλά η μνήμη δεν ξεθώριασε.

Εξάρχεια: Από τον Βασίλειο στον Αλέξη

Η γειτονιά πήρε το όνομά του. Μα δεν πήρε μόνο αυτό. Πήρε κάτι πιο βαθύ: το πνεύμα του ανθρώπου που δεν ξέχασε από πού ξεκίνησε και που έδωσε ό,τι είχε για να ζήσουν οι άλλοι καλύτερα.

Ίσως γι’ αυτό τα Εξάρχεια έγιναν αργότερα τόπος φωνής, διαμαρτυρίας, ελευθερίας. Από το Πολυτεχνείο του 1973, μέχρι τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου το 2008, από τις καταλήψεις και τα φεστιβάλ αντίστασης, ως τη σημερινή πάλη ενάντια στην εμπορευματοποίηση της πόλης, τα Εξάρχεια έμειναν πάντα η γειτονιά της αξιοπρέπειας και του ονείρου.

Ένας φούρνος, ένα παντοπωλείο, μια παρακαταθήκη

Τα Εξάρχεια ξεκίνησαν από έναν φούρνο, ένα μικρό παντοπωλείο και έναν άνθρωπο που ονειρεύτηκε κάτι μεγαλύτερο από τον εαυτό του. Ο Βασίλειος Έξαρχος δεν ζήτησε τιμές, ούτε μνημεία. Ήθελε μόνο να «πιάσουν τόπο» οι κόποι του. Και πιάσαν.

Σήμερα, αν περπατήσεις την οδό Θεμιστοκλέους, ανάμεσα στα καφέ, τις στοές και τις κουβέντες, θα δεις πως τίποτα δεν χάθηκε. Η ιστορία αυτού του τόπου δεν είναι στα βιβλία, αλλά στα βλέμματα των ανθρώπων. Είναι στη μυρωδιά της λαδερής σάλτσας που αχνίζει από τα νεοσύστατα κουτούκια. Είναι στα χέρια των παιδιών που γράφουν ακόμα ποιήματα στους τοίχους.

Είναι, τελικά, στο όνομα.

Εξάρχεια. Μια λέξη που ξεκίνησε από τον ιδρώτα ενός Ηπειρώτη.
Και έγινε η καρδιά μιας πόλης που ακόμα παλεύει να μείνει ανθρώπινη.